Du nhập Nhật Bản từ thế kỷ VI, Phật giáo không chỉ là tôn giáo mà còn hòa quyện sâu sắc vào văn hóa xứ sở hoa anh đào. Từ những tách trà thấm đẫm tinh thần thiền đến lễ tang cho robot, Phật giáo Nhật Bản mang đến những điều vừa lạ lùng vừa gần gũi.Với người Việt, những nét độc đáo này có lẽ sẽ khiến bạn bất ngờ nhưng cũng dễ dàng cảm nhận được tinh thần Phật pháp trong từng góc đời sống.

Sư sãi lấy vợ, sinh con

Một trong những điều khiến người nước ngoài ngạc nhiên nhất khi đến Nhật Bản là khác với hình ảnh nhà sư sống tách biệt với đời thường, nhiều tăng sỹ Nhật Bản có thể lấy vợ, sinh con, thậm chí truyền lại ngôi chùa cho con cháu như một di sản gia đình.

Truyền thống này bắt nguồn từ cuối thế kỷ XIX, thời thiên hoàng Minh Trị, khi Chính phủ chủ trương hiện đại hóa, cho phép sư sãi sống gần gũi hơn với xã hội hiện đại. Trong sắc lệnh Nikujiku Saitai (1872), chính quyền cho phép tăng sỹ ăn thịt, uống rượu và kết hôn - vốn là những điều cấm kỵ nghiêm ngặt trong giới luật truyền thống.Tuy bị các học giả và truyền thống bảo thủ chỉ trích, sự thay đổi này giúp Phật giáo Nhật trụ vững giữa làn sóng thế tục hóa.Có tới 80% tăng sỹ ở Nhật kết hôn và sinh hoạt gần giống như cư sỹ, chỉ khác ở việc họ vẫn duy trì vai trò nghi lễ và truyền bá giáo lý trong cộng đồng. Hãy tưởng tượng, một vị sư sáng tụng kinh trong chùa, chiều đưa con đi học - một hình ảnh rất khác với những gì ta thường nghĩ về người tu hành. Dù gây tranh cãi, sự thay đổi này giúp Phật giáo Nhật hòa nhập sâu sắc vào cuộc sống.

Thiền trà và cái đẹp trong từng hơi thở

Ở Nhật, thiền không chỉ là ngồi thiền trong chùa, mà là cách sống trọn vẹn từng khoảnh khắc. Trong trà đạo, mỗi động tác pha trà, mời trà hay uống trà đều được thực hiện với sự tập trung tuyệt đối, như một bài thiền.Thiền tông nâng trà đạo lên thành con đường giác ngộ, từng cử chỉ từ pha trà đến mời trà đều được thực hiện với sự hiện diện trọn vẹn và tỉnh thức. Mục tiêu không phải là “uống trà ngon” mà là “sống từng khoảnh khắc với sự tĩnh tại”.Thiền sư Sen no Rikyū (1522 - 1591), người định hình nền văn hóa trà đạo Nhật, từng nói: “Pha trà, dâng trà, uống trà - đó là cả một đời sống giác ngộ”. Đây là vẻ đẹp của wabi-sabi – sự mộc mạc, giản dị, chấp nhận sự không hoàn hảo, giống như khi người Việt thưởng một tách trà sen trong sự tĩnh lặng, trân quý từng phút giây.

Sokushinbutsu - tự ướp xác ngay khi còn sống

Xác ướp của nhà sư Tetsu Monkai, vẫn được thờ ở chùa Dainichi-bō (Yamagata), là một ví dụ. Dù khác biệt, tinh thần khổ hạnh này gợi nhớ đến các thiền sư Việt Nam thiền định nhiều ngày để tìm sự giác ngộ.

Một trong những thực hành kỳ lạ nhất từng có trong lịch sử Phật giáo là sokushinbutsu - tự ướp xác ngay khi còn sống. Đây là nghi thức hành trì của một số nhà sư thuộc phái Chân Ngôn tông thời Trung đại (thế kỷ XI - XIX). Các vị sư này tin rằng bằng cách thanh lọc thân thể qua các giai đoạn ăn kiêng khắc nghiệt, thiꩲền định và niệm chú, họ có thể vượt qua vòng luân hồ🔜i và trở thành Phật sống sau khi chết.

Quá trình này kéo dài ròng rã hơn 6 năm trời, kết thúc bằng việc vị sư ngồi thiền trong một hầm kín dưới đất, có ống thông khí, và đánh chuông mỗi ngày. Khi chuông ngừng, đệ tử sẽ phong kín mộ và chờ vài năm trước khi mở ra.Nếu xác không bị phân hủy, đó là bằng chứng chứng đắc. Một số xác ướp như của nhà sư Tetsu Monkai (mất năm 1829) vẫn còn nguyên vẹn và đang được thờ tại chùa Dainichi-bō (Yamagata).

Tang lễ cho robot, cầu siêu cho gấu bông

Ở Nhật, không gì là không thể siêu độ! Nhiều ngôi chùa tổ chức tang lễ cho robot Aibo (chó robot Sony) sau khi mặt hàng này bị ngưng sản xuất; các sư tụng kinh và tiễn biệt “linh hồn” của chúng như với người thật.Một số đền chùa còn làm lễ cầu siêu cho búp bê cũ, thú nhồi bông, xe cũ, máy may… Tất cả đều thể hiện lòng biết ơn và niềm tin rằng đồ vật cũng có linh hồn. Đây là sự kết hợp giữa lòng từ bi của Phật giáo và niềm tin vạn vật có linh hồn của tín ngưỡng Shinto.Chùa Kiyomizu Kannon-dō ở Tokyo mỗi năm làm lễ cho hàng nghìn búp bê bị bỏ rơi, tụng kinh và tiễn biệt trong nghi thức trang trọng. Điều này gợi ta nhớ đến phong tục cúng xe mới ở Việt Nam, thể hiện lòng biết ơn với những vật gắn bó trong đời sống.

Phật giáo như một phần văn hóa

Dù Nhật Bản có hơn 75.000 chùa, đa số người dân không xem mình là “tín đồ Phật giáo” theo nghĩa thông thường. Một khảo sát cho thấy gần 70% người Nhật không gắn mình với tôn giáo nào, nhưng vẫn tham gia tang lễ Phật giáo, đến chùa đầu năm và thờ Phật tại nhà.Đây là biểu hiện của Phật giáo văn hóa - tức Phật giáo đã thấm vào phong tục, tập quán, nghi lễ gia đình chứ không còn gắn chặt với việc “tin” hay “không tin”. Người Nhật sống với các giá trị vô thường, từ bi, chánh niệm… như một phần nếp sống thay vì hệ thống tín điều.Truyền thống này có nét tương đồng với người Việt đi chùa ngày rằm hay cúng giỗ tổ tiên. Phật giáo ở đây không chỉ là niềm tin, mà là một phần nếp sống, thấm đẫm lòng từ bi, sự tỉnh thức và chấp nhận vô thường.

Chùa cũng là doanh nghiệp, thực dụng hay thích ứng?

Nhiều ngôi chùa Nhật hoạt động như một doanh nghiệp hợp pháp, có thu chi, có nhân sự và có chiến lược truyền thông. Các dịch vụ bao gồm: Tổ chức tang lễ, lễ cưới, giảng pháp online, lớp học chánh niệm, yoga, thiền trị liệu… Nhiều chùa có website chuyên nghiệp, có app điện thoại và nhận đặt lịch dịch vụ qua mạng.Sự “chuyên nghiệp hóa” này gây tranh luận giữa “thiêng” và “tục”, đồng thời phản ánh cách Phật giáo Nhật tìm ra con đường tồn tại trong xã hội hiện đại phi tôn giáo - biến mình thành một dịch vụ cộng đồng mang tính tâm linh và nhân bản.Phật giáo Nhật Bản là minh chứng sống động cho khả năng biến hóa linh hoạt của đạo Phật khi gặp một nền văn hóa sâu sắc, giàu biểu tượng như Nhật Bản. Từ trà đạo đến xác ướp sống, từ việc nha sư có thể lập gia đình đến lễ tang cho robot, tất cả là những nét chấm phá kỳ lạ nhưng ẩn chứa một tinh thần duy nhất: Đưa Phật pháp vào từng hơi thở của cuộc sống, là Phật giáo không chỉ để tin, mà để sống.