Tác giả pho tượng

Sau một thời gian dài nghiên cứu, nhà điêu khắc Lê Đình Quỳ nhận định: “Pho tượng Quan Âm nghìn mắt nghìn tay nổi tiếng ở chùa Bút Tháp chứa đựng nhiều “ẩn ngữ” cùng một triết lý sâu xa”. Pho tượng còn cho hậu thế biết nhiều nét về quan điểm thẩm mỹ, nhân sinh quan và vũ trụ quan của người Việt thời Hậu Lê. Đặc biệt, khi phát hiện trên thành bên trái bệ tượng khắc dòng chữ Hán: “Nam Đông Văn Thọ Nam - Trương tiên sinh - phụng khắc”. Các nhà Hán Nôm tạm dịch: Nam Đông là địa chỉ, Văn Thọ là tên hiệu, Trương là họ, tiên sinh là bậc trí giả, phụng khắc là phụng mệnh trời đất dựng tượng để thờ.Tuy nhiên, theo một số nhà nghiên cứu, thì chữ “phụng khắc” được dịch là khắc theo ý chỉ của nhà vua. Nhưng thông thường thời xưa, nếu phụng mệnh vua mà khắc thì tượng phải để ở kinh đô, trong khi pho tượng này lại được thờ ở một ngôi chùa.

Nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Nghi, Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam đã khảo sát khoảng 24 văn bia tại chùa Bút Tháp cũng như dụng công khảo cứu gia phả họ Trương lưu giữ tại Viện Hán Nôm nhưng không thu được kết quả liên quan đến dòng chữ trên. Khi tìm về làng nghề chạm khắc truyền thống ở Hải Dương cũng không thấy có dòng họ này trong làng.Vậy, phải giải mã dòng chữ này ra sao? Ông Nghi đặt câu hỏi: Nam Đông có phải là địa danh hành chính thời Lê? Và nếu đúng thì nay thuộc địa phương nào? Điêu khắc gia họ Trương phải chăng làm đến tước Nam (Công, hầu, bá, tử, nam)? Lấy hiệu là Văn Thọ?Đến nay, các nhà khoa học vẫn chưa biết Nam Đông là địa danh ở đâu nên chưa có lời giải thỏa đáng. Vì thế, đa số chuyên gia mới chỉ tạm bằng lòng với đáp án: Điêu khắc gia họ Trương, hiệu Văn Thọ, làm đến tước Nam là tác giả của pho tượng Quan Âm Bồ Tát nghìn mắt nghìn tay ở chùa Bút Tháp.

Niên đại tượng cổ

Còn một hàng chữ Hán nữa khắc trên chính diện thành bệ tượng, nội dung: “Tuế thứ Bính Thân niên thu nguyệt cốc nhật doanh tạo” cho biết pho tượng được hoàn thành vào ngày lành, tháng mùa thu năm Bính Thân. Vậy, năm Bính Thân cụ thể là năm nào? Theo ý kiến của nhà nghiên cứu và phê bình mỹ thuật Phan Cẩm Thượng: “Năm 1647, Trương tiên sinh được mời làm tượng Phật ở chùa Bút Tháp. Kiến trúc chùa Bút Tháp cơ bản hoàn thành. Năm 1656, Trương tiên sinh hoàn thành tác phẩm tượng Quan Âm”.TS Lịch sử Bùi Tiến cho biết thêm: “Dựa vào những nét nghệ thuật tương đồng với các bộ phận khác trong chùa, rõ nét hơn cả là rồng và cá giống hình tượng trên tháp Báo Nghiêm nên đa số các nhà nghiên cứu đều đồng ý niên đại của pho tượng là năm 1656”.Để có thêm cơ sở khẳng định niên đại pho tượng cổ, các nhà nghiên cứu vừa qua đã căn cứ vào niên đại bức hoành phi “Sắc kiến - Ninh Phúc thiền tự” năm Dương Hòa thứ tám đời vua Lê Thần Tông (1642).Được biết, đây là bằng chứng chùa Ninh Phúc được ban sắc lệnh xây dựng, tôn tạo từ năm này. “Thậm chí, chùa được trùng tu xong vào năm 1642 - 1643, tức 2 năm trước khi Chuyết Công (trụ trì đời thứ hai chùa Ninh Phúc) viên tịch. Như vậy, những năm Bính Thân phải là trước năm 1647”, nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Nghi nêu giả thiết.Trong khi đó, PGS.TS Đàm Chí Từ từng cho rằng, Ninh Phúc tự từng được trùng tu khoảng năm 1634 - 1635 và có thể, Thượng điện - Tam bảo được hoàn thành trước để Chuyết Công trụ trì hoằng pháp. Lập luận này được nhiều chuyên gia tán thành vì niên đại ghi trên bức hoành phi “Ngự chế - đại phùng bảo điện” năm 1642. Sau khi Chuyết Công viên tịch thì sư Minh Hành được truyền y bát, Hoàng thái hậu Trịnh Thị Ngọc Trúc được trao chức Đạo trường mẫu.

Ý nghĩa pho tượngNhà điêu khắc, họa sĩ Lê Đình Quỳ nhận định: “Rất hiếm người hiểu toàn vẹn ý nghĩa sâu xa và đẹp đẽ của tác phẩm tượng Quan Âm nghìn mắt nghìn tay. Bởi vì ẩn trong đó không chỉ là giá trị hội họa mà còn là những nghĩa lý Phật giáo sâu sắc, kỳ ẩn. “Tượng Quan Âm Bồ Tát thiên thủ thiên nhãn - dân gian gọi là Quan Âm nghìn mắt nghìn tay, có thể xem là một vũ trụ thu nhỏ, được sáng tác theo hệ thống quy luật chặt chẽ. Đó là những quy luật âm dương ngũ hành và bát quái, luôn bao hàm các cặp phạm trù đối lập nhưng thống nhất”, nhà điêu khắc, họa sĩ Lê Đình Quỳ cho biết.Ông Quỳ cho hay, pho tượng được làm theo thế tam tài giả, tức là mối quan hệ tổng hòa thiên - địa - nhân. Vòng tròn phía sau được gắn gần một nghìn bàn tay, trong mỗi bàn tay được khắc một con mắt, đó là biểu tượng của Trời. Trời theo quan niệm ở đây là vũ trụ thu nhỏ. Trong vũ trụ, cái thiện được biểu tượng ở thế “tam quang giả”, là 3 cái sáng, gồm: mặt trời, mặt trăng và các vì sao. Ở pho tượng này, tác giả cũng đặt mặt Quan Âm vào trung tâm của pho tượng. Mặt trời là mặt Phật Quan Âm nổi bật, sáng ngời, đầy vẻ từ bi hỉ xả. Mặt trời ở đây được thể hiện là bình minh, những tia sáng chiếu tỏa lên trên chứ không tỏa ngang, ý nói: Cái thiện là thế đang đi lên, có sức mạnh chiến thắng.Mặt trời sáng ngời còn là biểu tượng cho trí tuệ đức Phật Quan Âm đi khắp muôn phương xua tan bóng tối. Những kẻ có hành vi ám muội cũng không thể che nổi mắt Phật. Để diễn tả thâm ý, tác giả đã khắc con mắt trong lòng bàn tay biểu tượng cho hàng nghìn vì sao trong thiên hà. Tất cả con số trên pho tượng đều là số lẻ, hơn 900 bàn tay và hơn 900 con mắt. Tác giả cho rằng số 1.000 là số chẵn, âm, tĩnh, không phát triển. Số lẻ, dương, động và phát triển không ngừng. Điều đó có nghĩa là trong vũ trụ có vô vàn vì sao đang quan sát trần gian.

Con rồng đen dưới tòa sen là Hắc Long dưới Biển Đông, tượng trưng cho cái ác. Tượng Quan Âm nghìn mắt nghìn tay ngồi trên tòa sen, cả tòa sen lại đặt trên đầu con rồng đen, tượng trưng cho cái thiện bao giờ cũng ngự trị 🅰cái ác.

Nguồn: Kiều Trang - Hưng Tiến (anninhthudo.vn)